İnsanlığın şu zamana kadar olan kısmında açlık ön planda, şimdi ise tokluk. Yine bir geçiş dönemindeyiz ve bilgimiz arttıkça da yediklerimizi de yönetebilir hale geliyoruz. Konu sağlık, ama ticaretin ana amacının da daha fazla kazanmak olduğunu hep aklımızda tutmalıyız; nihayetinde sigara insan sağlığı için son derece tehlikeli bir ürün, ama hala inanılmaz miktarda satışı var.
Hayatta kalmak için mutlaka dışardan kalori almalıyız ve her gün bu işlemi tekrar etmemiz gerekiyor. Haftalık mutfak bütçenizin kişi başı 920TL mi olmasını tercih edersiniz, yoksa 645TL olmasını mı? Aşırı işlenmiş yiyecekler hem ucuz, hem de tedariki ve idamesi son derece kolay. Yani yemek yapmak için uğraşmak yerine hazır çorba, hazır makarna, bisküvi, cips aldınız mı karnımız doyuyor, bir de hemen bozulmuyor.
Son 2 yıldır, evimizde mümkün mertebe aşırı işlenmiş yiyeceklerden uzak durmaya çalışıyoruz; buna dışardan eve yemek siparişi de dahil. Eskiden haftada bir gün mutlaka pizza siparişi verirdik, genelde 1 alana 1 bedava kampanyasıyla, 3kişi 2 pizzanın tamamını genellikle aynı gün tüketirdik. Sonra evde pizzayı hamurunu da kendimiz açarak yapmaya başladık: dezavantajları şöyle; malzemeye verdiğimiz para dışardan aldığımız hazır pizzanın 3-4 katına mal oluyor; organik un, organik yumurta, organik süt maliyetleri arttırıyor; organik mozarella şu ana kadar satan yer pek rastlamadım; onu da kendiniz yaparsanız (1o litre sütten 1kg mozarella yapılabiliyor) zaman ve maliyet katlanıyor. Pizzanın üzerine konulan malzemeler de ticari pizzalarda kötü malzemelerden yapılıyor, salam-sucuk ya kanatlı ya da her türlü kıkırdak vb kullanılarak ve baharatla lezzetlendirilerek yapılıyor; benim şahsi tercihim ya organik almak, ya da tahşiş olasılığı daha düşük olan kuru et veya pastırma koymak oluyor. Zaman ve para kaybı evde yapınca çok gibi duruyor; ama bizim geldiğimiz nokta artık pizza aramaz olduk. Muhtemelen ticari pizzalar bağımlılık yapıyor ve her hafta (belki de her gün) ister oluyorsunuz, evde yapılanların bağımlılık yapma etkisi de düşük oluyor.
Aşırı işlenmiş yiyeceklere paketlenmiş gıdaları da eklemek gerekiyor; biz müsabakaya giderken yanımızda kalori ihtiyacını karşılamak için bisküvi vesair alalım diyoruz, ama içindekiler kısmına baktığımızda yağ olarak palm yağı dışında yağ yok. Bazı uyanık firmalar palm dememek için hurma yağı veya nebati yağ ibaresini koyuyor. Şeker yerine glikoz-fruktoz şurubu ticari ürünlerin vazgeçilmezi. Daha ucuza üretim, daha fazla kar ticaretin doğası, ama insan da bunları bilip buna göre tercihini yapmalı. Renklendirilmiş içeceklere gelince, bu sözlerimi söyleyeceğimi gençken hiç düşünmesem de, içmemek gerekiyor; çünkü fazla yediriyor. Bir hamburger menüsüne baktığımızda zaten işin mantığını kavrayabiliyoruz, hamburger, patates cipsi ve kola; ucuza ye ve bağımlı ol.
Bu arada şirketler de bu konuya uyanmış ve insanları kandırmak için çeşitli reklam kampanyaları yapıyorlar, mesela geleneksel Maraş usulü dondurmanın içeriğine bir bakın, yine glikoz-fruktoz şurubu…
Amma konuştum, değil mi :) ?
Gelelim çalışmamıza 20 erişkine 2 hafta aşırı işlenmiş, 2 hafta da işlenmemiş gıda veriliyor.
Aşırı işlenmiş gıda tüketenler:
Günde 508 kcal daha fazla enerji alıyorlar
Hızlı bir şekilde 0,9kg vücut ağırlıkları artıyor
Daha fazla karbohidrat ve yağ alıyorlar.
Önerim
Aşırı işlenmiş her türlü gıda, ucuz ve kolaylık sağlasa da çok kısa sürede kilo aldırıyor. Bunun dışında bu gıdalar (yiyecek ve içecek) bağımlılık da yapıyorlar. Zor olsa da aşırı işlenmiş gıdaları hayatımıza sokmamaya çalışmamız gerekiyor.
Kevin D. Hall, et al. “Ultra-Processed Diets Cause Excess Calorie Intake and Weight Gain: An Inpatient Randomized Controlled Trial of Ad Libitum Food Intake”. https://www.cell.com/cell-metabolism/fulltext/S1550-4131(19)30248-7
Mesleğin başında bu tip konular nedense benim pek ilgimi çekmiyordu. Daha çok kanser konusunda kafayı yoruyor, Cerrahpaşa’daki hocalarımın bu konuya nasıl da vakıf olduklarını görüp, onlar gibi hastaları ve hastalıkları değerlendirmek için can atıyordum; ama insan beynine bilgilerin yüklenmesinde bir turbo mod yok, çok çalışma ve İngilizce deliberate, Türkçesi üzerinde düşünülmüş çalışma gerektiğini 10.000 saat geçip de “tamam şimdi oldu” zamanı anladım. Konuyu biraz uzatıyorum gibi duruyor, ama üst bilişin de (meta-cognition) bu süreçte etkili olduğunu sonra okuduğum yazılarda gördüm (
Uzm. Dr. Burak Uzel 