1946-1948 Arasında Korunmasız Toplulukların Kasıtlı Enfeksiyonu
Geçtiğimiz hafta biliyorsunuz , Hillary Clinton ve Kathleen Sebelius ortak bir bildiri yayınladılar:
“Her ne kadar bu olaylar 64 yıl önce olmuş olsa da, bu kınanması gereken çalışmanın halk sağlığı kisvesi altında yapılması bizi öfkelendirmektedir. Olanlardan dolayı derin bir üzüntü içindeyiz ve bu nefret uyandırıcı çalışma nedeniyle etkilenen tüm bireylerden özür dileriz.”
Olay Nedir?
Bu insanlık dışı çalışma, 1946-1948 yılları arasında Guatemala’da akli dengesi yerinde olmayanları, mahkumları, seks işçilerinie ve askerleri denek olarak kullanmıştır. Enteresan olarak bu çalışma, o dönem Birleşik Devletler Ulusal Sağlık Enstitüsü tarafından fon aktarılarak yapılmıştır.
Çalışmada sözkonusu bireylere sifiliz (treponema pallidium), bel soğukluğu (gonore, neisseria gonorrhoeae), şankroid (haemophilus ducreyi) bulaştırılmış ve sonrasında penisilin ve/veya sulfathiazole ile tedavi edilmeye çalışılmıştır. Bunu karşılığında kurumlara epilepsi ilacı ve buzdolabı verilmiş, bireylere de sigara hediye edilmiştir.
Bu korkunç çalışma Wellesley Koleji profesörlerinden Susan Reverby tarafından tesadüfen ortaya çıkarılmıştır. Bu çalışmada etik olarak çiğnenen durumlar aşağıdaki gibidir:
- Onam veremeyecek korunmasız topluluklar çalışmaya alınmıştır.
- Ciddi hastalık yapabilen patojenlerle bireyler kasten enfekte edilmişlerdir.
- Deney esnasında hile yapılmıştır.
İnsanlar üzerinde yapılan korkunç deneyler 1932-1972 yılları arasında Tuskegee Sifiliz Çalışması (Birleşik Devletlerde 400 fakir siyah üzerinde yapılmış) başlamış ve 1939-1944 yılları arasında konsantrasyon kamplarında Naziler tarafından devam edilmiştir.
2005 yılında UNESCO tarafından Biyoetik ve İnsan Hakları Konusunda Evrensel Deklarasyon yayınlanmıştır:
Madde 1 Kapsam
1. Bu Bildirge, ilgili sosyal, hukuk ve çevre boyutları da dikkate alınarak
tıp, yaşam bilimleri ve insanlar üzerinde uygulanan diğer teknolojiler
konusundaki etik hususları ele almaktadır.
2. Bu Bildirge Devletlere yöneliktir. Uygun ve ilgili durumlarda ayrıca
bireyler, gruplar, topluluklar, kurumlar ile kamu ve özel kuruluşların
kararları veya uygulamaları konusunda rehberlik sağlamaktadır.
Madde 2 Amaçlar
Bu Bildirge’nin amaçları aşağıda sıralanmştır:
(a) Biyoetik alanındaki yasama, politika ve diğer araçların
oluşturulması konusunda Devletlere rehberlik edecek evrensel
ilkeler ve prosedürler çerçevesinin sağlanması;
(b) Bireyler, gruplar, topluluklar, kurumlar ile kamu ve özel kuruluşların
eylemlerine rehberlik sağlanması;
(c) Uluslararası insan hakları hukuku ile tutarlı şekilde, insan
yaşamına ve temel özgürlüklere saygı duyulmasının sağlanması
suretiyle insan onuruna saygı ve insan haklarının korunmasının
geliştirilmesi;
(d) Araştırma ve geliştirmelerin bu Bildirge’de sunulan etik ilkeleri
çerçevesi dahilinde gerçekleştirilmesi ve insan onuru, insan
hakları ve temel özgürlüklere saygı duyulması gerekliliği
vurgulanarak, bilimsel araŞtIrma özgürlüğü ile bilimsel
ve teknolojik gelişmelerden elde edilen yararların öneminin
tanınması;
(e) Tüm paydaşlar arasında ve bir bütün olarak toplum içinde biyoetik
konularında çok disiplinli ve çok sesli diyalogların geliştirilmesi;
(f) Tıbbi, bilimsel ve teknolojik gelişmelere eşit erişim ile birlikte
anılan gelişmeler konusundaki bilgilerin azami akışını ve hızlı
paylaşımını sağlamak ve gelişmekte olan ülkelerin ihtiyaçlarına
özel önem verilerek yarar paylaşımının teşvik edilmesi;
(g) şimdiki ve gelecek nesillerin çıkarlarının korunması;
(h) Biyoçeşitlilik ve biyoçeşitliliğin korunmasının insanlığın ortak
bir sorunu olduğunun vurgulanması.
Madde 3 İnsan onuru ve insan hakları
1. İnsan onuru, insan hakları ve temel özgürlüklere mutlak saygı
gösterilecektir.
2. Bireyin çıkarları ve refahı bilim veya toplumun çıkarlarına göre
öncelikli olmalıdır.
Madde 4 Yarar ve zarar
Bilimsel bilgiler, tıbbi uygulamalar ve ilgili teknolojilerin uygulanması
ve ilerletilmesinde hastalar, araştırma katılımcıları ve diğer etkilenen
bireylerin doğrudan ve dolaylı çıkarları azami düzeye çıkarılmalı ve
anılan bireylere verilebilecek olası zarar asgari düzeye indirgenmelidir.
Madde 5 Özerklik ve bireysel sorumluluk
Kişilerin karar verme özerkliğine, ilgili kararların sorumluluğunun
üstlenilmesi ve başkalarının özerkliğine saygı gösterilmesi kaydıyla,
saygı gösterilmelidir. Özerklik ehliyetine sahip olmayan şahıslar için hak
ve çıkarlarının korunmasına yönelik özel önlemler alınmalıdır.
Madde 6 Onam
1. Her türlü önleyici, tanı ve tedavi amaçlı tıbbi müdahale, yeterli
bilgilendirme bazında ilgili şahsın hür ve bilinçli şekilde vereceği onam
önceden alınmış olması şartıyla gerçekleştirilebilecektir. Uygun
olduğunda onam açık olmalı ve herhangi bir sebeple haksızlık veya
önyargıya sebebiyet vermeksizin ilgili şahıs tarafından geri alınabilmelidir.
2. Bilimsel araştırma sadece ilgili şahsın önceden, hür, açık ve
bilgilendirilmiş onama tabi olarak gerçekleştirilmelidir. Bilgiler yeterli
olmalı, anlaşılır şekilde verilmeli ve iznin geri alınmasına yönelik
imkanları da içermelidir. ‹zin, herhangi bir sebeple dezavantaj veya
önyargıya sebebiyet vermeksizin ilgili şahıs tarafından geri
alınabilecektir. Bu ilke ile ilgili istisnalar, başta 27. Madde olmak üzere
Bildirge maddeleri ile uluslararası insan hakları hukukunda öngörülen
ilkeler ve hükümlerle bağdaşması şartıyla Devletler tarafından
benimsenen etik ve hukuk standartları uyarınca olmalıdır.
3. Bir grup insan veya topluluk üzerinde gerçekleştirilen araştırmalarda,
ilgili grup veya topluluğun yasal temsilcisinin ek mutabakatı da
alınabilecektir. Herhangi bir durumda, toplu topluluk sözleşmesi veya bir
topluluk lideri veya diğer makamlarının izni, bireyin bilgilendirilmiş
onamının yerini alamayacaktır.
Madde 7 Onam verme ehliyeti olmayan kişiler
Yasalar uyarınca, onam verme ehliyetine sahip olmayan şahıslara özel
koruma sağlanmalıdır:
(a) Araştırma ve tıbbi uygulama yetkisi ilgili şahsın çıkarları en iyi
şekilde gözetilerek ve yasalara uygun olarak alınmalıdır. Ancak
ilgili şahsın, onam vermesi ile birlikte onamın geri alınmasına
ilişkin karar verme sürecine mümkün olan en kapsamlı şekilde
katılımı sağlanmalıdır;
(b) Yasalarda öngörülen yetkilendirme ve koruyucu şartlara tabi
olarak ve araştırma katılımcılarının onam vereceği eşdeğer
etkinlikte bir araştırma alternatifinin bulunmaması kaydıyla,
araştırma sadece ilgili şahsın kendisine doğrudan sağlık faydası
sağlanmasına yönelik olarak gerçekleştirilmelidir. Doğrudan
potansiyel sağlık faydası içermeyen araştırmalar sadece istisnai
şekilde, şahsı en az risk ve en düşük düzeyde külfete maruz
kalmasını sağlayacak şartlar altında ve araştırmanın aynı
kategorideki diğer şahıslara sağlık yararı sağlamasının
beklenmesi durumunda, yasalarda öngörülen şartlara tabi olarak
ve bireyin insan haklarını korumasıyla bağdaşacak şekilde
gerçekleştirilebilecektir. fiahısların araştırmaya katılmayı kabul
etmemesine saygı gösterilmelidir.
Madde 8 İnsan savunmasızlığına saygı ve kişisel saygınlık
Bilimsel bilgiler, tıbbi uygulamalar ve ilişkili teknolojilerin uygulanması ve
geliştirilmesinde insanların hassasiyeti göz önünde bulundurulmalıdır.
Özel hassasiyetleri olan bireyler ve gruplar korunmalı ve bu bireylerin
kişisel saygınlığı göz önünde tutulmalıdır.
Madde 9 Mahremiyet ve gizlilik
Kişilerin mahremiyeti ve kişisel bilgilerinin gizliliğine saygı
gösterilmelidir. Mümkün olduğu ölçüde bilgiler, başta uluslararası insan
hakları hukuku olmak üzere uluslararası hukuk ile bağdaşacak şekilde,
toplanma veya onam verilme amacının dışında kullanılmamalı ve ifşa
edilmemelidir.
Madde 10 Eşitlik, adalet ve hakkaniyet
Tüm insanlar onur ve haklar açısından temel eşitliğine saygı
gösterilerek adil ve hakkani muameleye tabi tutulmalıdır.
Madde 11 Ayrımcılık yapmama ve aşağılamama
İnsan onuru, insan hakları ve temel özgürlükler ihlal edilecek şekilde,
birey veya gruplar ayrımcılık veya aşağılanmaya maruz bırakılmamalıdır.
Madde 12 Kültürel çeşitlilik ve çoksesliliğe saygı
Kültürel çeşitlilik ve çoksesliliğe gereken önem verilmelidir. Ancak,
bu hususlar, insan onuru, insan hakları ve temel özgürlüklerin veya
bu Bildirge’de sunulan ilkelerin ihlal edilmesi veya kapsamlarının
kısıtlanması amacıyla kullanılmamalıdır.
Madde 13 Dayanışma ve işbirliği
İnsanlar arasında dayanışma ve bu amaca yönelik uluslararası işbirliği
teşvik edilmelidir.
Madde 14 Sosyal sorumluluk ve sağlık
1. Halkları için sağlık ve sosyal gelişmenin teşvik edilmesi yönetimlerin,
toplumun tüm sektörlerince paylaşılan önemli bir amacıdır.
2. Herhangi bir ırk, din, siyasi görüş, ekonomik veya sosyal durum bazında
ayrımcılık olmaksızın elde edilebilecek en yüksek sağlık standardından
faydalanmanın her insanın temel haklarından biri olduğu dikkate alınarak,
bilim ve teknolojideki ilerlemeler aşağıdaki gelişmeleri sağlamalıdır:
(a) Sağlığın yaşamın kendisi açısından temel olması ve sosyal ve insani bir
varlık olarak kabul edilmesi gerektiğinden, başta kadın ve çocukların
sağlığı olmak üzere, kaliteli tıbbi bakım ve temel ilaçlara erişim;
(b) yeterli gıda ve suya erişim;
(c) yaşam şartlarının ve çevrenin iyileştirilmesi;
(d) herhangi bir gerekçe ile insanların marjinalleştirme ve hariç
tutulmasının ortadan kaldırılması;
(e) fakirlik ve cehaletin indirgenmesi.
Madde 15 Yararların paylaşılması
1. Herhangi bir bilimsel araştırma veya uygulamalarından kaynaklanan
yararlar bir bütün olarak toplumla ve başta gelişmekte olan ülkeler olmak
üzere uluslararası topluluk dahilinde paylaşılmalıdır. Bu ilkenin hayata
geçirilmesinde, yararlar aşağıdaki şekillerden herhangi biri olabilir:
(a) araştırmaya katılan şahıs ve grupların açıklanması ve özel,
sürdürelebilir yardım sağlanması;
(b) kaliteli tıbbi bakım imkanlarına erişim;
(c) araştırmadan kaynaklanan yeni tanı ve tedavi olanakları veya
ürünlerinin sağlanması;
(d) sağlık hizmetlerinin destelenmesi;
(e) bilimsel ve teknolojik bilgiye erişim;
(f) araştırma amaçlarına yönelik kapasite geliştirme tesisleri;
(g) bu Bildirge’de öngörülen ilkelerle bağdaşan diğer yarar şekilleri.
2. Bu yararlar, araştırmaya katılım için uygunsuz zorlama teşkil etmemelidir.
Madde 16 Gelecek kuşakların korunması
Genetik yapılar da dahil olmak üzere, yaşam bilimlerinin gelecek nesiller
üzerindeki etkisine gerekli ihtimam gösterilmelidir.
Madde 17 Çevre, biyosfer ve biyolojik
çeşitliliğin korunması,
İnsanlar ve diğer yaşam türleri arasındaki bağlantı, biyolojik ve genetik
kaynakların uygun erişim ve kullanımının önemi, geleneksel bilgiye
saygı duyulması ile insanların çevre, biyosfer ve biyolojik çeşitliliğinin
korunmasındaki rolüne gereken değer verilmelidir.
İIkelerin Uygulanması
Madde 18 Karar verme ve biyoetik
hususların ele alınması
1. Tüm çıkar çatışmalarının beyan edilmesi ve bilginin uygun şekilde
paylaşılması başta olmak üzere, karar verme süresince profesyonellik,
doğruluk, dürüstlük ve şeffaşık teşvik edilmelidir. Biyoetik hususların
ele alınması ve düzenli olarak gözden geçirilmesinde mevcut bilimsel
bilgiden uygun olan en iyi şekilde faydalanılmalıdır.
2. İlgili bireyler ve meslek grupları ile bir bütün olarak, toplum düzenli
olarak bir diyalog içinde olmalıdır.
3. Bilgiye dayalı ve çoksesli kamu tartışmaları için olanakların
sağlanması ve ilgili tüm görüşlerin ifade edilmesi teşvik edilmelidir.
Madde 19 Etik komiteleri
Aşağıdaki amaçlar için bağımsız, çoklu disiplinden ve çoksesli etik
komiteleri oluşturulmalı, geliştirilmeli ve uygun düzeyde desteklenmelidir:
(a) İnsanlar üzerindeki araştırma projeleri konusunda ilgili etik, hukuk,
bilim ve sosyal hususların değerlendirilmesi;
(b) klinik ortamlarda etik sorunlarına ilişkin tavsiyelerin sağlanması;
(c) bilimsel ve teknolojik gelişmelerin değerlendirilmesi, bu Bildirge
kapsamındaki hususlar konusunda önerilerin oluşturulması
ve esasların oluşturulmasına katkıda bulunulması;
(d) Biyoetik konusunda tartışma, eğitim, kamuda farkındalık yaratma
ve katılımın teşvik edilmesi.
Madde 20 Risk değerlendirmesi ve yönetimi
Tıp, yaşam bilimleri ve ilgili teknolojilere ilişkin risklerin uygun şekilde
değerlendirilmesi ve yönetilmesi teşvik edilmelidir.
Madde 21 Sınır ötesi uygulamalar
1. Sınır ötesi etkinliklerde bulunan devletler, kamu ve özel kuruluşlar
ve uzmanlar farklı devletlerde kısmen veya tamamen üstlenilen,
fon sağlanan veya başka şekillerde üstlenilen bu Bildirge konusu
etkinliklerin, bu Bildirge’de belirtilen ilkelere uygun olmasını sağlamaya
çalışmalıdır.
2. Bir araştırma bir veya daha fazla Devlette (Evsahibi Devlet/Devletler)
üstlenilip, bir başka Devlet’teki kaynak tarafından finanse edildiğinde,
anılan araştırma evsahibi Devlet/Devletler ve finansman sağlayanın
bulunduğu Devlette uygun düzeyde etiksel inceleme konusu
yapılmalıdır. Anılan inceleme, bu Bildirge’de belirtilen ilkelerle tutarlı etik
ve hukuk standartları bazında gerçekleştirilmelidir.
3. Sınır ötesi sağlık araştırmaları evsahibi ülkelerin ihtiyaçlarına duyarlı
olmalı ve acil global sağlık sorunlarının azaltılmasına katkıda bulunan
araştırmaların önemi tanınmalıdır.
4. Bir araştırma sözleşmesi müzakere edilirken, işbirliği ve araştırma
yararlarına ilişkin mutabakat şartları, müzakere taraşarının eşit katılımı
ile tespit edilmelidir.
5. Devletler hem ulusal hem de uluslararası düzeyde olmak üzere
biyo-terörizm ve organ, doku, genetik kaynak ve materyal kaçakçığına
karşı uygun önlemler almalıdır.
Bildirgenin Tanıtımı
Madde 22 Devletlerin rolü
1. Devletler, yasama, idare veya diğer niteliklerde olmasına
bakılmaksızın uluslararası insan hakları hukuku uyarınca bu Bildirge’de
bildirilen ilkelerin yürürlüğe konması için gereken önlemleri almalıdır.
Anılan önlemler eğitim ve kamu bilgilendirme alanlarındaki etkinliklerle
de desteklenmelidir.
2. Devletler, Madde 19’da belirtilen şekilde bağımsız, çoklu disiplinden
ve çoksesli etik komitelerinin oluşturulmasını teşvik etmelidir.
Madde 23 Biyoetik öğretimi, eğitimi ve bilgilendirme
1. Bu Bildirge’de öngörülen ilkelerin tanıtılması ve başta gençler
açısından olmak üzere bilimsel ve teknolojik gelişmelerin etiksel
etkilerinin daha iyi şekilde anlaşılabilmesini sağlamak amacıyla
Devletler biyoetik öğretim ve eğitimini her düzeyde geliştirmeye
çalışmalı ve aynı zamanda biyoetik konusunda bilgilendirme ve bilgi
yayma programlarını teşvik etmelidir.
2. Devletler bu çabasında, uluslararası ve bölgesel hükümetlerarası
örgütler ile uluslararası, bölgesel ve ulusal sivil toplum örgütlerinin
katılımını teşvik etmelidir.
Madde 24 Uluslararası işbirliği
1. Devletler bilimsel bilginin uluslararası düzeyde yayılmasını
desteklemeli ve bilimsel ve teknolojik bilgilerin serbest akışı ve
paylaşımını teşvik etmelidir.
2. Uluslararası işbirliği çerçevesinde Devletler, kültürel ve bilimsel
işbirliğini geliştirmeli ve bilimsel bilgiler, ilgili know-how ve bunlara ilişkin
faydaların üretilmesi ve paylaşılmasına katkıda bulunma kapasitesinin
geliştirilmesini sağlamak üzere gelişmekte olan ülkelerle iki taraşı ve çok
taraşı sözleşmeler akdetmelidir.
3. Devletler, hastalık veya maluliyet veya diğer kişisel, toplumsal veya
çevresel nedenlerle hassas hale gelmiş ve en kısıtlı kaynakları olanlara
özel önem verilerek Devletler arasındaki ve bireyler, aileler, gruplar ve
topluluklar arasındaki dayanışmaya saygı duymalı ve bunu
geliştirmelidir.
Madde 25 UNESCO tarafından izleme eylemi
1. UNESCO bu Bildirge kapsamında belirtilen ilkelerin tanıtılması
ve yayılmasını sağlayacaktır. Bu görevi dahilinde UNESCO
Hükümetlerarası Biyoetik Komitesi (IGBC) ve Uluslararası Biyoetik
Komitesi’nin (IBC) yardım ve desteğinden faydalanacaktır.
2. UNESCO, biyoetik konusu ve IGBC ve IBC ile olan işbirliğinin
geliştirtmesine ilişkin bağlılığını tekrar teyit etmektedir.
Nihai Hükümler
Madde 26 İlkeler arasındaki ilişkiler ve ilkelerin
birbirini tamamlayıcı özelliği
Bu Bildirge bir bütün olarak ele alınmalıdır ve ilkeler birbirleri ile
bağlantılı ve birbirlerinin tamamlayıcısı olarak yorumlanmalıdır. Her ilke,
duruma göre uygun ve gerekli olduğu ölçüde diğer ilkeler bağlamında
yorumlanmalıdır.
Madde 27 İlkelerin uygulanmasına ilişkin kısıtlamalar
Bu Bildirge ilkelerinin kısıtlanması gerekli olduğunda bu kısıtlama kamu
güvenliğine yönelik kanunlar dahil olmak üzere kanunlar, cezai suçların
soruşturulması, tespiti ve cezalandırılması, kamu sağlığının korunması
veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla olmalıdır.
Anılan yasalar, uluslararası insan hakları hukuku ile tutarlı olmalıdır.
Madde 28 İnsan hakları, temel özgürlükler
ve insan onuruna aykırı eylemlerin reddi
Bu Bildirge kapsamındaki herhangi bir madde, bir Devlet, grup veya
bireye insan hakları, temel özgürlükler ve insan onuruna aykırı bir etkinlik
veya eylemde bulunma hakkı verdiği şeklinde yorumlanamayacaktır.
Umarım bugün bahsettiğimiz çalışma veya benzeri bir daha hiç olmaz.
Thomas R. Frieden, MD, MPH; Francis S. Collins, MD, PhD “Intentional Infection of Vulnerable Populations in 1946-1948 Another Tragic History Lesson” .JAMA. Published online October 11, 2010. doi:10.1001/jama.2010.1554
UNESCO Bildirisi: http://bit.ly/csYrc7
Related Articles
- U.S. Apologizes for Guatemala Syphilis Experiment (nytimes.com)
Uzm. Dr. Burak Uzel 